Οι κομμουνιστές όταν εξετάζουν το ζήτημα της θρησκείας δεν ξεχνούν το βασικό :
Τις ταξικές (και συνεπώς εξαιρετικά κοσμικές) αναγκαιότητες που μετέτρεψαν τη
θρησκεία σε πλευρά των καθορισμένων κοινωνικών σχέσεων, αλλά και σε «εργαλείο» αναπαραγωγής αυτών των σχέσεων.
«Πίστευε και μη ερεύνα»...
Όλες οι θρησκείες, και ο χριστιανισμός, διαπερνώνται από το εξής σχήμα: Πράγματι ο επίγειος βίος δεν είναι τόσο φιλικός με τον άνθρωπο, αλλά η δικαιοσύνη (κάποτε) θα αποκατασταθεί. Θα αποκατασταθεί, όμως, υπό ορισμένες προϋποθέσεις και - κυρίως -
σε μια... άλλη ζωή. Ποια ζωή; Α, εδώ είναι που αρχίζουν τα «πίστευε και μη ερεύνα»...
Είναι προφανές ότι αυτό το στοιχείο, της μεταθανάτιας ανταμοιβής, που το προβάλλουν
όλα τα θρησκευτικά δόγματα, γίνεται πολύ χρήσιμη δύναμη στα χέρια όσων θέλουν να περνούν «μπέικα» στον... μάταιο τούτο κόσμο. Ας το σκεφτούμε: Γιατί να αντιδρούν οι καταπιεζόμενοι εναντίον των καταπιεστών τους, αφού θα πάρουν την «εκδίκησή τους» στον... «παράδεισο»;
Εδώ θα δανειστούμε πάλι τη σκέψη του Λένιν, που, όπως σημείωνε, η θρησκεία καλλιερ-
γεί, στον στερημένο και εκμεταλλευόμενο αυτού του κόσμου, την παρηγοριά της επου-ράνιας ανταμοιβής, με ενέχυρο την καρτερικότητα για όσα υφίσταται επί της Γης.
Όμως, και οι άλλοι δεν πάνε χαμένοι. Ειδικά «σε κείνους που ζουν από ξένη εργασία, η θρησκεία διδάσκει την αγαθοεργία στην επίγεια ζωή, προσφέροντάς τους μια πολύ φτη-
νή δικαίωση για όλη την εκμεταλλευτική τους ύπαρξη και πουλώντας τους σε συμφέρου-
σα τιμή εισιτήρια για την επουράνια μακαριότητα», όπως διαπίστωνε.
Θρησκεία «συμβατή» με τον καπιταλισμό...
Σε ό,τι αφορά ειδικά τον χριστιανισμό, ο Ένγκελς αναγνώριζε ότι στην «πρωτόγονη»
φάση του «υπάρχουν άξια προσοχής σημεία προσέγγισης με το σύγχρονο εργατικό
κίνημα». Εδώ, όμως σταματούν οι ομοιότητες.
Ο χριστιανισμός στην εξέλιξή του, με το «λυτρωτικό» του μήνυμα που ανάγεται στο «μεταθανάτιο υπερπέραν» (σε αντίθεση με το σοσιαλισμό, που, όπως έλεγε ο Ενγκελς, «κηρύττει» τη λύτρωση στον επίγειο κόσμο και στο μετασχηματισμό της κοινωνίας), αποτέλεσε «εργαλείο» αξιοποιήσιμο για τις κυρίαρχες τάξεις από την εποχή κιόλας της αρχαίας Ρώμης. Ο χριστιανισμός δεν επιλέχτηκε τυχαία (από θρησκεία των δούλων και
των «μη εχόντων») να γίνει η επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας του Καίσαρα και η επίσημη ιδεολογία του Μεσαίωνα...
Σε συνθήκες καπιταλισμού, ο χριστιανισμός αποδείχτηκε ακόμα πολυτιμότερος «σύμ-
μαχος» των εκμεταλλευτριών τάξεων. Ο Μαρξ εξηγούσε πως «ο χριστιανισμός με
τη λατρεία του αφηρημένου ανθρώπου... αποτελεί την πιο κατάλληλη μορφή θρησκείας για μια κοινωνία εμπορευματοπαραγωγών». Ο λόγος είναι απλός :
Ο καπιταλισμός, ως σύστημα παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων, που θέλει να επι-καλύπτεται η εκμεταλλευτική του φύση, βασιζόμενος στην απόκρυψη από τις μάζες εκεί-
νων των αναλυτικών ιστορικο-διαλεκτικών δυνατοτήτων που θα τους έδιναν τη «γνώση» για να δουν την ουσία του συστήματος, έχει την ανάγκη μιας «συμβατής» με το καπιτα- λιστικό σύστημα θρησκείας.
Ο καπιταλισμός έχει την ανάγκη μιας θρησκείας «συμβατής» με τον εαυτό του.
Έχει ανάγκη μια θρησκεία που θα αναγκάζει τον άνθρωπο να προσκρούει πάνω σε ένα πέπλο φετιχισμού και ιδεοληψίας, ώστε η εξήγηση των υφιστάμενων κοινωνικών σχέσεων να εμποδίζεται από τις φαντασμαγορικές δοξασίες που κατατείνουν στο «ήταν θέλημα Θεού»... Εχει ανάγκη από μια θρησκεία που, όπως όλες οι θρησκείες, αλλά πιο εκλεπτυσ-μένα, θα αξιοποιεί το φόβο του ανθρώπου απέναντι στο άγνωστο, θα δαιμονοποιεί τα φυ-σικά και κοινωνικά φαινόμενα, θα «θεοποιεί» τις συμφορές της ανεργίας, της φτώχειας,
της αρρώστιας κλπ. Ολα αυτά έχουν άλλα αίτια, φυσικά, πολύ διαφορετικά από το «αμαρ-τωλό κρίμα», αλλά η θρησκεία τα χρησιμοποιεί. Στόχος είναι η άγνοια του ανθρώπου να
μην αντικατασταθεί από τη γνώση, αλλά αντίθετα αυτή η άγνοια να γίνει η «μήτρα», για
να γεννηθεί στη συνείδηση του ανθρώπου ο Θεός. Ο καπιταλισμός και κάθε εκμεταλλευ-
τικό σύστημα θέλει μια θρησκεία που θα δημιουργεί την ανάγκη της πίστης σε μια μετά θάνατον καλύτερη ζωή. Μια ζωή που θα κατακτηθεί, αφ' ενός μέσω της εξατομικευμένης «νηστείας και προσευχής» και αφ' ετέρου μέσω μιας κοινωνικής συμπεριφοράς του ατό-
μου που θα διέπεται είτε από την αρχή του «γύρνα και το άλλο μάγουλο» είτε από την
αρχή του «κάνε ιερό πόλεμο» (Τζιχάντ), αλλά για τα συμφέροντα της επίγειας εξουσίας
των κάθε λογής Αγιατολάχ...
Προϊόν και αντανάκλαση της οικονομικής καταπίεσης...
Στο 1ο Πανρωσικό Συνέδριο των Εργατών, ο Λένιν έλεγε ότι «η πιο βαθιά πηγή των
θρησκευτικών προλήψεων είναι η εξαθλίωση και η αμάθεια. Αυτά πρέπει να καταπολεμήσουμε». Αλλά ο Λένιν δεν περιοριζόταν εκεί. Όπως σημείωνε, αν η παρα-πάνω θέση δε συμπληρωθεί από τη θέση πως οι ρίζες της θρησκείας «στις σύγχρονες καπιταλιστικές χώρες είναι κύρια κοινωνικές», τότε θα συνιστά μια μεταφυσική εξήγηση της θρησκείας. Εξήγηση καλή για τους αστούς υλιστές, αλλά όχι για τους προλετάριους.
Αλλαγή της κοινωνίας, λοιπόν, είναι το ζητούμενο, πολύ περισσότερο σήμερα, στην εποχή της απίθανης προόδου της επιστήμης. Μιας προόδου, όμως, που δεν μπορεί από μόνη της να απελευθερώσει από τη «θρησκευτική καταπίεση της ανθρωπότητας (που) είναι απλώς προϊόν και αντανάκλαση της οικονομικής καταπίεσης στους κόλπους της κοινωνίας». Αλλωστε, πάλι ο Λένιν είχε διαγνώσει ότι «αντιδραστικές προσπάθειες γεννιούνται από
την πρόοδο της επιστήμης». Αυτή είναι και η απάντηση στο εύλογο ερώτημα : Γιατί η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας δεν επιφέρει αυτόματα την απαλλαγή από
τα δεσμά του θρησκευτικού μυστικισμού; Ούτε καν και σε αρκετούς από τους κατέχοντες
τα επιστημονικά εφόδια; Μα, επειδή ακριβώς η πρόοδος αυτή δε συντελείται στο «κενό», αλλά μέσα σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια και αποτελεί (και αυτή) όπλο στα χέρια
των «ελέω Θεού» εκμεταλλευτών.
Πολύτιμη είναι επίσης η σκέψη του Πάβελ Γκούρεβιτς, που στο βιβλίο του «Οι θεοί ξανα-ζούν», αναφερόμενος στην προσέγγιση του Λένιν, σημείωνε τη θέση του τελευταίου ότι η επίθεση των αντιδραστικών δυνάμεων και η προσωρινή τους νίκη οδηγεί σε προσπάθειες
εκ μέρους της άρχουσας τάξης «να αναβιώσει τη θρησκεία, να αυξήσει την απαίτηση για θρησκεία, να ανακαλύψει θρησκεία, να μπολιάσει τους ανθρώπους με θρησκεία, ή να δυναμώσει την επιρροή της θρησκείας με νέες μορφές».
Πεδίο ταξικής πάλης...
Το πώς αντιμετωπίζεται το φαινόμενο του θρησκευτικού ανορθολογισμού είναι επίσης
ένα από τα ερωτήματα που τίθενται.
Ο μαρξισμός - λενινισμός είναι σαφής: Η θρησκεία και δεν πρέπει, αλλά και δεν μπορεί
να αντιμετωπιστεί ως υπό εξόντωση αντικείμενο. Όχι μόνο για λόγους σεβασμού απέναντι στο θρησκευτικό δικαίωμα του οιουδήποτε. Αλλά και γιατί μια τέτοια αντιμετώπιση θα ήταν, το λιγότερο, κουτή, αφού τα χιλιάδες χρόνια που η θρησκεία επηρεάζει τον άνθρωπο έχει γίνει μέρος της κληρονομιάς, των παραδόσεων και των αισθημάτων του (Δ. Κασιούρας, «Μαρξισμός και νεοορθόδοξοι», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»).
Επ' αυτού του ζητήματος η διατύπωση του Μαρξ είναι αξεπέραστη : «Η θρησκευτική αντανάκλαση του πραγματικού κόσμου μπορεί γενικά να εξαφανιστεί μόνο
από τη στιγμή που οι σχέσεις της καθημερινής πρακτικής ζωής θα εκφράζουν
για τους ανθρώπους καθημερινά καταφανείς λογικές σχέσεις μεταξύ τους και προς τη φύση(...) Οι πηγές της θρησκείας - τόνιζε - δε θα βρεθούν στον ουρανό, αλλά εδώ στη Γη. Μόλις αυτή η διαστρεβλωμένη πραγματικότητα, της οποίας
η θρησκεία είναι αντανάκλαση, διαλυθεί, η τελευταία θα πεθάνει από φυσικό θάνατο».
Η υπέρβαση των θρησκευτικών προκαταλήψεων, επομένως, δε θα έρθει διά διαταγμάτων, αλλά μέσα από την οριστική ανατροπή των κοινωνικών συνθηκών, που αυτές γεννούν το έδαφος για μεταφυσική απόδραση από την πραγματικότητα.
Οι άνθρωποι παύουν να έχουν την ανάγκη του Θεού, όταν πάρουν στα χέρια τους την υπό-θεση της ζωής τους. Προϋπόθεση γι' αυτό είναι να μάθουν ότι (πράγματι) μπορούν και ότι (πράγματι) πρέπει να γίνουν «κύριοι του εαυτού τους».
Συνεπώς, όπως συμπλήρωνε ο Λένιν, την ίδια ώρα που θα δίνουμε την καθημερινή και αναγκαία πάλη με τα καθαρά προπαγανδιστικά μέσα για «να διαλύσουμε τις θρησκευ-
τικές προλήψεις», πρέπει να προσανατολίζουμε κατάλληλα την πολιτική μας πά-λη. Και αυτό γιατί τελικά είναι «ανοησία» να μην αντιλαμβάνεσαι ότι «με κανε-νός είδους φυλλάδες και με κανενός είδους κήρυγμα δεν μπορείς να διαφωτίσεις το προλεταριάτο, αν δεν το διαφωτίσει η ίδια η πάλη του».
Τις ταξικές (και συνεπώς εξαιρετικά κοσμικές) αναγκαιότητες που μετέτρεψαν τη
θρησκεία σε πλευρά των καθορισμένων κοινωνικών σχέσεων, αλλά και σε «εργαλείο» αναπαραγωγής αυτών των σχέσεων.
«Πίστευε και μη ερεύνα»...
Όλες οι θρησκείες, και ο χριστιανισμός, διαπερνώνται από το εξής σχήμα: Πράγματι ο επίγειος βίος δεν είναι τόσο φιλικός με τον άνθρωπο, αλλά η δικαιοσύνη (κάποτε) θα αποκατασταθεί. Θα αποκατασταθεί, όμως, υπό ορισμένες προϋποθέσεις και - κυρίως -
σε μια... άλλη ζωή. Ποια ζωή; Α, εδώ είναι που αρχίζουν τα «πίστευε και μη ερεύνα»...
Είναι προφανές ότι αυτό το στοιχείο, της μεταθανάτιας ανταμοιβής, που το προβάλλουν
όλα τα θρησκευτικά δόγματα, γίνεται πολύ χρήσιμη δύναμη στα χέρια όσων θέλουν να περνούν «μπέικα» στον... μάταιο τούτο κόσμο. Ας το σκεφτούμε: Γιατί να αντιδρούν οι καταπιεζόμενοι εναντίον των καταπιεστών τους, αφού θα πάρουν την «εκδίκησή τους» στον... «παράδεισο»;
Εδώ θα δανειστούμε πάλι τη σκέψη του Λένιν, που, όπως σημείωνε, η θρησκεία καλλιερ-
γεί, στον στερημένο και εκμεταλλευόμενο αυτού του κόσμου, την παρηγοριά της επου-ράνιας ανταμοιβής, με ενέχυρο την καρτερικότητα για όσα υφίσταται επί της Γης.
Όμως, και οι άλλοι δεν πάνε χαμένοι. Ειδικά «σε κείνους που ζουν από ξένη εργασία, η θρησκεία διδάσκει την αγαθοεργία στην επίγεια ζωή, προσφέροντάς τους μια πολύ φτη-
νή δικαίωση για όλη την εκμεταλλευτική τους ύπαρξη και πουλώντας τους σε συμφέρου-
σα τιμή εισιτήρια για την επουράνια μακαριότητα», όπως διαπίστωνε.
Θρησκεία «συμβατή» με τον καπιταλισμό...
Σε ό,τι αφορά ειδικά τον χριστιανισμό, ο Ένγκελς αναγνώριζε ότι στην «πρωτόγονη»
φάση του «υπάρχουν άξια προσοχής σημεία προσέγγισης με το σύγχρονο εργατικό
κίνημα». Εδώ, όμως σταματούν οι ομοιότητες.
Ο χριστιανισμός στην εξέλιξή του, με το «λυτρωτικό» του μήνυμα που ανάγεται στο «μεταθανάτιο υπερπέραν» (σε αντίθεση με το σοσιαλισμό, που, όπως έλεγε ο Ενγκελς, «κηρύττει» τη λύτρωση στον επίγειο κόσμο και στο μετασχηματισμό της κοινωνίας), αποτέλεσε «εργαλείο» αξιοποιήσιμο για τις κυρίαρχες τάξεις από την εποχή κιόλας της αρχαίας Ρώμης. Ο χριστιανισμός δεν επιλέχτηκε τυχαία (από θρησκεία των δούλων και
των «μη εχόντων») να γίνει η επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας του Καίσαρα και η επίσημη ιδεολογία του Μεσαίωνα...
Σε συνθήκες καπιταλισμού, ο χριστιανισμός αποδείχτηκε ακόμα πολυτιμότερος «σύμ-
μαχος» των εκμεταλλευτριών τάξεων. Ο Μαρξ εξηγούσε πως «ο χριστιανισμός με
τη λατρεία του αφηρημένου ανθρώπου... αποτελεί την πιο κατάλληλη μορφή θρησκείας για μια κοινωνία εμπορευματοπαραγωγών». Ο λόγος είναι απλός :
Ο καπιταλισμός, ως σύστημα παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων, που θέλει να επι-καλύπτεται η εκμεταλλευτική του φύση, βασιζόμενος στην απόκρυψη από τις μάζες εκεί-
νων των αναλυτικών ιστορικο-διαλεκτικών δυνατοτήτων που θα τους έδιναν τη «γνώση» για να δουν την ουσία του συστήματος, έχει την ανάγκη μιας «συμβατής» με το καπιτα- λιστικό σύστημα θρησκείας.
Ο καπιταλισμός έχει την ανάγκη μιας θρησκείας «συμβατής» με τον εαυτό του.
Έχει ανάγκη μια θρησκεία που θα αναγκάζει τον άνθρωπο να προσκρούει πάνω σε ένα πέπλο φετιχισμού και ιδεοληψίας, ώστε η εξήγηση των υφιστάμενων κοινωνικών σχέσεων να εμποδίζεται από τις φαντασμαγορικές δοξασίες που κατατείνουν στο «ήταν θέλημα Θεού»... Εχει ανάγκη από μια θρησκεία που, όπως όλες οι θρησκείες, αλλά πιο εκλεπτυσ-μένα, θα αξιοποιεί το φόβο του ανθρώπου απέναντι στο άγνωστο, θα δαιμονοποιεί τα φυ-σικά και κοινωνικά φαινόμενα, θα «θεοποιεί» τις συμφορές της ανεργίας, της φτώχειας,
της αρρώστιας κλπ. Ολα αυτά έχουν άλλα αίτια, φυσικά, πολύ διαφορετικά από το «αμαρ-τωλό κρίμα», αλλά η θρησκεία τα χρησιμοποιεί. Στόχος είναι η άγνοια του ανθρώπου να
μην αντικατασταθεί από τη γνώση, αλλά αντίθετα αυτή η άγνοια να γίνει η «μήτρα», για
να γεννηθεί στη συνείδηση του ανθρώπου ο Θεός. Ο καπιταλισμός και κάθε εκμεταλλευ-
τικό σύστημα θέλει μια θρησκεία που θα δημιουργεί την ανάγκη της πίστης σε μια μετά θάνατον καλύτερη ζωή. Μια ζωή που θα κατακτηθεί, αφ' ενός μέσω της εξατομικευμένης «νηστείας και προσευχής» και αφ' ετέρου μέσω μιας κοινωνικής συμπεριφοράς του ατό-
μου που θα διέπεται είτε από την αρχή του «γύρνα και το άλλο μάγουλο» είτε από την
αρχή του «κάνε ιερό πόλεμο» (Τζιχάντ), αλλά για τα συμφέροντα της επίγειας εξουσίας
των κάθε λογής Αγιατολάχ...
Προϊόν και αντανάκλαση της οικονομικής καταπίεσης...
Στο 1ο Πανρωσικό Συνέδριο των Εργατών, ο Λένιν έλεγε ότι «η πιο βαθιά πηγή των
θρησκευτικών προλήψεων είναι η εξαθλίωση και η αμάθεια. Αυτά πρέπει να καταπολεμήσουμε». Αλλά ο Λένιν δεν περιοριζόταν εκεί. Όπως σημείωνε, αν η παρα-πάνω θέση δε συμπληρωθεί από τη θέση πως οι ρίζες της θρησκείας «στις σύγχρονες καπιταλιστικές χώρες είναι κύρια κοινωνικές», τότε θα συνιστά μια μεταφυσική εξήγηση της θρησκείας. Εξήγηση καλή για τους αστούς υλιστές, αλλά όχι για τους προλετάριους.
Αλλαγή της κοινωνίας, λοιπόν, είναι το ζητούμενο, πολύ περισσότερο σήμερα, στην εποχή της απίθανης προόδου της επιστήμης. Μιας προόδου, όμως, που δεν μπορεί από μόνη της να απελευθερώσει από τη «θρησκευτική καταπίεση της ανθρωπότητας (που) είναι απλώς προϊόν και αντανάκλαση της οικονομικής καταπίεσης στους κόλπους της κοινωνίας». Αλλωστε, πάλι ο Λένιν είχε διαγνώσει ότι «αντιδραστικές προσπάθειες γεννιούνται από
την πρόοδο της επιστήμης». Αυτή είναι και η απάντηση στο εύλογο ερώτημα : Γιατί η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας δεν επιφέρει αυτόματα την απαλλαγή από
τα δεσμά του θρησκευτικού μυστικισμού; Ούτε καν και σε αρκετούς από τους κατέχοντες
τα επιστημονικά εφόδια; Μα, επειδή ακριβώς η πρόοδος αυτή δε συντελείται στο «κενό», αλλά μέσα σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια και αποτελεί (και αυτή) όπλο στα χέρια
των «ελέω Θεού» εκμεταλλευτών.
Πολύτιμη είναι επίσης η σκέψη του Πάβελ Γκούρεβιτς, που στο βιβλίο του «Οι θεοί ξανα-ζούν», αναφερόμενος στην προσέγγιση του Λένιν, σημείωνε τη θέση του τελευταίου ότι η επίθεση των αντιδραστικών δυνάμεων και η προσωρινή τους νίκη οδηγεί σε προσπάθειες
εκ μέρους της άρχουσας τάξης «να αναβιώσει τη θρησκεία, να αυξήσει την απαίτηση για θρησκεία, να ανακαλύψει θρησκεία, να μπολιάσει τους ανθρώπους με θρησκεία, ή να δυναμώσει την επιρροή της θρησκείας με νέες μορφές».
Πεδίο ταξικής πάλης...
Το πώς αντιμετωπίζεται το φαινόμενο του θρησκευτικού ανορθολογισμού είναι επίσης
ένα από τα ερωτήματα που τίθενται.
Ο μαρξισμός - λενινισμός είναι σαφής: Η θρησκεία και δεν πρέπει, αλλά και δεν μπορεί
να αντιμετωπιστεί ως υπό εξόντωση αντικείμενο. Όχι μόνο για λόγους σεβασμού απέναντι στο θρησκευτικό δικαίωμα του οιουδήποτε. Αλλά και γιατί μια τέτοια αντιμετώπιση θα ήταν, το λιγότερο, κουτή, αφού τα χιλιάδες χρόνια που η θρησκεία επηρεάζει τον άνθρωπο έχει γίνει μέρος της κληρονομιάς, των παραδόσεων και των αισθημάτων του (Δ. Κασιούρας, «Μαρξισμός και νεοορθόδοξοι», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»).
Επ' αυτού του ζητήματος η διατύπωση του Μαρξ είναι αξεπέραστη : «Η θρησκευτική αντανάκλαση του πραγματικού κόσμου μπορεί γενικά να εξαφανιστεί μόνο
από τη στιγμή που οι σχέσεις της καθημερινής πρακτικής ζωής θα εκφράζουν
για τους ανθρώπους καθημερινά καταφανείς λογικές σχέσεις μεταξύ τους και προς τη φύση(...) Οι πηγές της θρησκείας - τόνιζε - δε θα βρεθούν στον ουρανό, αλλά εδώ στη Γη. Μόλις αυτή η διαστρεβλωμένη πραγματικότητα, της οποίας
η θρησκεία είναι αντανάκλαση, διαλυθεί, η τελευταία θα πεθάνει από φυσικό θάνατο».
Η υπέρβαση των θρησκευτικών προκαταλήψεων, επομένως, δε θα έρθει διά διαταγμάτων, αλλά μέσα από την οριστική ανατροπή των κοινωνικών συνθηκών, που αυτές γεννούν το έδαφος για μεταφυσική απόδραση από την πραγματικότητα.
Οι άνθρωποι παύουν να έχουν την ανάγκη του Θεού, όταν πάρουν στα χέρια τους την υπό-θεση της ζωής τους. Προϋπόθεση γι' αυτό είναι να μάθουν ότι (πράγματι) μπορούν και ότι (πράγματι) πρέπει να γίνουν «κύριοι του εαυτού τους».
Συνεπώς, όπως συμπλήρωνε ο Λένιν, την ίδια ώρα που θα δίνουμε την καθημερινή και αναγκαία πάλη με τα καθαρά προπαγανδιστικά μέσα για «να διαλύσουμε τις θρησκευ-
τικές προλήψεις», πρέπει να προσανατολίζουμε κατάλληλα την πολιτική μας πά-λη. Και αυτό γιατί τελικά είναι «ανοησία» να μην αντιλαμβάνεσαι ότι «με κανε-νός είδους φυλλάδες και με κανενός είδους κήρυγμα δεν μπορείς να διαφωτίσεις το προλεταριάτο, αν δεν το διαφωτίσει η ίδια η πάλη του».
Καταπληκτικό άρθρο και πολύ ενημερωτικό.....
ΑπάντησηΔιαγραφή